شهرستان ابرکوه در یک نگاه +نقشه ابرکوه

  شهرستان ابرکوه

ابرکوه یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که در مرکز ایران و در محدوده استان یزد واقع می‌باشد. هم اکنون آثار باستانی بسیار زیادی از روزگاران گذشته در این مکان بجای مانده‌است که نشان از وجود تمدنی بیاد ماندنی و قدیمی دارد. اولین اثری که اگر آنرا از عجایب بدانیم اغراق نکرده‌ایم وجود یک درخت سرو کهن سال و بلند است که بر پایه ارزیابی متخصصین فن و از جمله یک دانشمند مشهور روسی عمر آن به بیش از 4000سال بالغ می‌شود. این درخت مشهور که هنوز نیز سر سبز و با صلابت در مرکز این شهر خودنمایی می‌کند دارای ارتفاعی بالغ بر ۲۸متر می‌باشد. 

درباره ابرکوه: 

جغرافیا و اقلیم: 
ابرکوه در جنوب غربی شهرستان تفت و استان یزد واقع شده است. این شهرستان از شمال به شهرستان صدوقِ استان یزد و شهرستان شهرضا استان اصفهان، از شرق به شهرستان خاتمِ یزد و از غرب و جنوب به شهرستان آبادهِ استان فارس محدود است. 

وسعت ابرکوه 5641 کیلومترمربع میباشد و در مختصات جغرافیایی 52 درجه و 58 دقیقه شرقی و 30 درجه و 46 دقیقه شمالی و با 1550 متر ارتفاع از سطح دریای آزاد واقع شده است. 
از نظر توپوگرافی، دشت ابرکوه جزئی از فلات خشک مرکزی ایران است که رشته کوههای زاگرس چون حصاری انتهای این دشت را در جهت غرب و جنوب در بر می گیرد و کَفه ( کویر) ابرکوه با کمتر از 1450 متر پست ترین محل این حوزه است. 
ابرکوه دارای اقلیم گرم و خشک بیابانی می باشد. آب و هوای شهر در مقیاس عمومی ، ویژگیهای اقلیمی مناطق کویری درون فلاتی ایران را داراست و از مشخصات آن، کمیِ بارندگی ، دامنه نوسان حرارتی کم و بیش زیاد و خشکی می باشد. 
بیشترین درجه حرارت متوسط مربوط به ماههای خرداد، تیر، مرداد و شهریور بوده و به صورت نسبی این 4 ماه از سال از نظر دما متمایز از سایر ماههای سال هستند. همچنین ماههای آذر ،دی ، بهمن ، بطور نسبی خنک ترین ماههای سال هستند. بیشترین درجه حرارت، 1/39 درجه مربوط به مردادماه و حداقل آن مربوط به بهمن و اسفندماه با 4/0 درجه سانتیگراد ثبت گردیده است. بیشترین میزان بارندگی ماهیانه مربوط به ماههای بهمن و فروردین و بین 5/15 – 12 میلی متر می باشد. جهت وزش باد غالب در استان، شمال غربی ـ جنوب شرقی می باشد. بیشترین سرعت وزش باد در این شهر از اواسط ماه اسفند تا اواسط ماه مهر بین 8 تا 10 نات می باشد. 

وضعیت اجتماعی: 
بر اساس آخرین سرشماری در سال 1375 جمعیت خانوارهای ساکن شهر ابرکوه، 19164 نفر و بر اساس آمار کلی ،جمعیت شهرستان در حدود 43500 نفر می باشد. دین مردم این شهرستان اسلام و مذهب ایشان شیعه است. 
در زمینه کشاورزی، عمده ترین سطح زیر کشت ابرکوه مربوط به گندم، و پسته دومین محصول عمده ابرکوه است. از محصولات باغی ابرکوه می توان زردآلو ، انار و انگور را نام برد. 
از کل جمعیت شاغل ابرکوه در بخشهای عمده فعالیت، 8/12 درصد در بخش کشاورزی، 2/29 درصد صنعت ، و 58 درصد در بخش خدمات مشغول فعالیتند. 

سوابق و پیشینه تاریخی: 
از نظر تقسیمات کشوری ابرکوه قبلاً جزئی از شهرستان یزد از استان اصفهان بوده (تا سال 1332) و سپس در سال 1332 به استان فارس (شهرستان آباده) ضمیمه گردید. درسال 1367 این شهر به عنوان بخشی از شهرستان تفت از استان یزد درآمد و در سال 1373 طبق آخرین تقسیمات کشوری مستقلاً یکی از شهرستانهای یزد با مرکزیت ابرکوه گردید. 

وجه تسمیه ابرکوه: 
از آنجا که این شهر ابتدا در پای کوه ساخته شده، آنرا «برِکوه» میگفتند (کنار کوه) که در گویش مردم به «ابرکوه» تبدیل شد و پس از ورود اسلام این نام نیز مانند بعضی نامهای دیگر در گویش عربی، کاف به قاف تبدیل و «ابرقو» خوانده شده است. نهایتاً در سال 1350 این شهر به صورت رسمی «ابرکوه» نامیده شد. نام آن در منابع قدیم و جدید به صورتهای «ابرقو»، «ابرکویه»، «ابرقویه»، «برقوه» و «درکوه» آمده است. «ابر» در فرهنگ دکتر معین چنین تعریف شده :1- بر- به 2- زبر – بالاروی - سر 3- با 4- بر سر – در 

افسانه ها و داستانهایی درباره ابتدای حضور ابرکوه: 

درباره بوجود آمدن و قدمت ابرکوه افسانه ها و داستانهایی نقل می شود که اغلب سند و مرجع علمی مقبولی ندارند ولی با توجه به آثار و ابنیه باقیمانده میتوان پی به قدمت زیاد ابرکوه پی برد. ولی تاریخ دقیق آنرا می بایست در نوشته های پراکنده جستجو کرد. در کتاب «شناخت ابرکوه و قدمت آن» از قول احمد بن حسین بن علی کاتب مؤلف کتاب تاریخ جدید یزد آمده زمانی که اسکندر کثه (یزد کنونی) به عنوان زندان قرار داد (یعنی زمانی که تازه یزد را بنیان نهاد) نایبی برای خود در «ری» تعیین نمود که از ایالات ابرقو-اصفهان-اصطخر-قم خراج به نزد وی می فرستاد. در صورت صحت این گفته قدمت ابرکوه نه تنها از یزد بیشتر است بلکه در آن زمان هم سنگ و هم رده ایالت اصفهان و اصطخر قلمداد میشده. درباره ابرکوه در نگاشته های قدیم سخن فراوان رفته از آنجمله: «مسالک الممالک» اصطخری، «حدود العالم من المشرق الی المغرب» ،«فارسنامه» ابن بلخی، طمعجم البلدان» یاقوت حموی، «المسالک و الممالک» ابن خرداذبه، «اقلیم پارس» ایرج افشار، «نزهه القلوب» حمدالله مستوفی، «سیاحت نامه جنوب ایران»، «فارس نامه ناصری» حاج میرزا حسن فسایی، «کتاب اثار ایران» آندره گدار، «اقلیم پارس» محمد نقی مصطفوی، «تاریخ و جغرافیای شهرستان آباده» عبدالرحیم شریف، «لغت نامه دهخدا»، «فرهنگ فارسی معین». 

در کتب: 
در کتاب آثار ایران درباره موقعیت جغرافیایی ابرکوه آمده: 
ابرقو تقریباً در وسط راه استخر به یزد واقع است. بنابر روایت حمدالله مستوفی در ابتدا در پایان کوهی ساخته بوده اند و برکوه میگفتندش و بعد از آن بر صحرایی که اکنون هست این شهر کرده اند. شهری کوچک است. کسی که از راه سورمق یا دهبید بیاید هنوز هم در دامن کوهی سنگی، که در صحرا جامانده است آثار شهر قدیم،‌و در کنار خرابه های عتیق، شهر جدید را که مستوفی اشاره می کند می بیند. ابرقویی که در دشت واقع است از حیث آبادی شباهتی به ابرقوی عهد مغول ندارد بلکه در حقیقت میان آبادی کنونی او و ویرانه های اطرافش تفاوتی نیست، بنابر بعضی اقوال که بسیار متحمل هم است این شهر در حمله افغانها خراب شده است(1135 هجری). ولی علت حقیقی ویرانیش سابق بر هجوم افغانهاست. این شهر هم مثل بلاد بسیاری که پیش از این آباد و سر سبز بوده اند، بدرود حیات گفته یا بحال نزع افتاده است زیراکه تنها علت عمران این بلاد وقوع در سر راه تجارتی بوده و با انحراف تجارت رشته حیات آنها منقطع شده است، راه معروف کاروانی عهد مغول که از خلیج فارس تا دریای سیاه کشیده بود از هرز شروع و پس از عبور کرمان و یزد و سلطانیه و تبریز به سواحل دریای سیاه می رسید و ادویه چین و هند و نیل سوده و مشک و صمغ و اجناس ابریشمی و بنه کرمان و یزد و شیراز و سنگهای قیمتی را که شیراز و هرمز و سلطانیه بازار عمده آن محسوب می شد به اروپا می رسانید.

اماکن تاریخی و گردشگری ابرکوه:

مسجد جامع ابرکوه بامحراب گچبری بسیارعالی به صورت چهار ایوان وحیاطی مستطیل شکل و دارای دهلیزها، شبستانها و متعلقات دیگر است قسمتهایی از این مسجد مربوط به قبل ازاسلام و قسمت هایی هم مربوط به دوره سلجوقی وحکمرانی مغول است که با شمارة 197 درتاریخ 9/5/1312 درفهرست آثارملی توسط آندره گدار در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مسجد بیرون منزلگاه علی بن موسی الرضا(ع) است که در مسیر حرکت امام رضا (ع) از مدینه به مرو (مشهد مقدس ) در 17 آبان ماه سال 195 هجری شمسی برابر با هشتم ربیع الاخر سال 201 هجری قمری می باشد .

گنبد عالی ابرکوه یکی از مستحکمترین و زیباترین بنای قرن پنجم است که از بناهای سنگی دوره دیلمیان ویکی ازنفایس هنر معماری ایران می باشد و بر کوهی مشرف بر جاده ابرکوه به بخش بهمن با ارتفای 22 متر و ضخامت دیوار 2 متر ساخته شده است .

این بنا آرامگاه امیرعمید الدین شمس الدوله دیلمی و مادرش از طایفه هزاراسب بوده که بدستور فرزندش فیروزان در سال 448 هـ ساخته شده است .

گنبد سنگی هگ ابرکوه به عنوان یکی از جاذبه های مهم گردشگری که با مصالح سنگ نیمه تراش و گچ بنا شده و دارای چهار در ورودی و چهار ضلعی که مربوط به قرن هشتم هجری است و تماما از سنگ سفید ساخته شده است .

یخچالهای ابرکوه هم از آثار تاریخی است که به شکل مخروطی بنا شده است که در گذشته محل انبار یخ برای تامین فصل تابستان بوده اند که با ارتفاع حدود 20 متر است و سطح آن گودتر از سطح زمین است.

آرامگاه عزیزالدین نسفی یکی دیگر ازبناهای تاریخی ، فرهنگی ابرکوه است که دردوره سلجوقیان درقرن پنجم وششم هجری بنا شده است .

عزیزالدین نسفی در نسف خوارزم بدنیا آمد سپس به بخارا رفت و در ادامه به خراسان اصفهان و فارس عزیمت نمود و دست آخر در ابرکوه سکونت گزید و به تدریس و تالیف پرداخت و مقصد القصی، زبده الحقایق ، بیان التنزیل ، منازل السائرین ، اصول و فروع ، کشف الحقائق و انسان کامل از تالیفات وی می باشد که به نوشته خودش کتاب انسان کامل را در دوران تدریس در مسجد جامع ابرکوه به رشته تحریر در آورده است.

خانه آقازاده ابرکوه نمادی از هنرمعماری اسلامی وسنتی ایران زمین است که در بافت قدیم دروازه میدان واقع گردیده و از نظرمعماری و بکارگیری عناصر معماری سنتی ایران درخور توجه است این بنا با 851مترمربع مساحتی بصورت حیاط مرکزی بوده و عمارت در سه جبهه به منظور استفاده در فصول مختلف سال استقرارپیدا کرده است و بادگیر دوطبقه وکلاه فرنگی آن با ارتفاع 18متر و مساحت 18مترمربع که در نوع خود بی نظیر است و در دهانه این بادگیر 19عدد دریچه تنظیم هوا وجود دارد که با بادگیر دومی هماهنگی و ارتباط دارد و درکنار آن یک کلاه فرنگی با تزئینات مقرنس کاری بسیار زیبا وجود دارد.

بادگیر وکلاه فرنگی به ترتیب حکم خنک کردن(کولر) ونور رسانی(نورگیر) فضای زیرین و تالارخانه را انجام می دهند.

خانه سالاری ، خانه قدیمی صولت ازجمله بیوت ارزشمند تاریخی است و قدمت این خانه ها مربوط به دوران قاجاریه برمی گردد و در حال حاضر این خانه که موزه مردم شناسی است که در آن صدها اشیاء بسیار نفیس و با ارزش مردم شناسی جمع آوری شده است.

درشهرستان ابرکوه بیش از 50 قلعه ( ارگ ) تاریخی وجود دارد که زندگی در بعضی از این قلعه ها هنوز ادامه دارد و قلعه های شهرسب ، رباط ، تیزک ، فیروزآباد ، احمد آباد ، بابک ، حسن خان ، سردار ، رئیس آباد قلعه های معروف این شهرستان هستند .

درخت سرو 4500 ساله ابرکوه یکی از اثر طبیعی جهان و بزرگترین موجود زنده روی زمین است که همچنان شاداب است که دانشمندان و کارشناسان داخلی و خارجی از این درخت بعنوان کهنسالترین درخت جهان یاد می کنند و می پیشتر الکساندر روف دانشمند روسی عمر آن را به چهار تا چهار هزار وپانصد سال تخمین زده بود.